Ένα χαστούκι στην πρόοδο και τον πολιτισμό μας, είναι το βιβλίο αυτό του Κόνραντ, το οποίο ξαναδιάβασα πρόσφατα.
Ένα κατηγορώ για τον πολιτισμένο άνθρωπο και τη φρίκη που αυτός μπορεί να προκαλέσει με πρόσχημα την ιδέα εκπολιτισμού των βαρβάρων.
Ένα ξεγύμνωμα του λευκού ιμπεριαλιστή, η ψυχή του οποίου αποκαλύπτεται τόσο μαύρη όσο μαύρο είναι το πετσί αυτών που εκμεταλλεύεται.
Αλλά είναι κι ένα κάλεσμα στον κάθε αναγνώστη να ψάξει εντός του για τον κρυμμένο του εαυτό, να τον ανασύρει και να τον κοιτάξει κατάματα, - ειδικά μετά από όσες ειδήσεις καλούμαστε να αφομοιώσουμε το τελευταίο διάστημα. Γι' αυτό και παραμένει διαχρονικά επίκαιρο - όπως όλα τα μεγάλα έργα.
Σ΄ αυτή την αφήγηση συγκρούονται δύο κόσμοι. Η Ευρώπη, με την υποταγμένη στον άνθρωπο φύση της, «ο κόσμος όπου έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε την αλυσοδεμένη μορφή του θεριού», και η Αφρική, το λευκό στο χάρτη, το απάτητο, το ανεξερεύνητο, το αρχέγονο, ο κόσμος όπου υπάρχει κάτι «θηριώδες και ελεύθερο».
Και οι δύο αυτοί κόσμοι αντιπροσωπεύονται από τα ποτάμια τους:
Από τη μια ο Τάμεσης, «ο σεβάσμιος ποταμός», «το γέρικο ποτάμι», «αδιατάραχτο στην άπλετη κοίτη του, ύστερα από αιώνες πιστών υπηρεσιών στο γένος που κατοικούσε στις όχθες του», «ένας δίαυλος που οδηγούσε στα πέρατα της γης». Από τα νερά του έπλευσαν «όνειρα ανθρώπων, σπόροι κοινοπολιτειών, σπέρματα αυτοκρατοριών» προς τα «μυστήρια κάποιας άγνωστης γης».
Από την άλλη ο ποταμός Κογκό, σαν «πελώριο ξετυλιγμένο φίδι», με το ανέβασμά του να μοιάζει «με ταξίδι στις απαρχές του κόσμου» ή και με προσέγγιση στις πύλες της Κόλασης. Ένα έρημο ποτάμι μέσα σε απόλυτη σιγή, τριγυρισμένο από αδιαπέραστο δάσος. Κι αυτή η ασάλευτη ζωή «ήταν η ακινησία μιας ακατάσχετης δύναμης που εξύφαινε κάποιον ανεξιχνίαστο σκοπό.»
Κυριαρχεί στο κείμενο η αίσθηση μιας ελλοχεύουσας απειλής ή ενός πλανερού καλέσματος καθώς ο αφηγητής έρχεται αντιμέτωπος με τη ζούγκλα, «τη σιωπηλή απάτητη ερημιά» σαν «κάτι τεράστιο και απόρθητο, σαν το κακό ή την αλήθεια…», όπου «το θεόρατο τείχος της βλάστησης… …έμοιαζε με ξέφρενη έφοδο αθόρυβης ζωής, έτοιμο να σαρώσει τις ασήμαντες ζωούλες μας από προσώπου γης.»
Η φύση αρχέγονη με το παρθένο δάσος της, το «υπερκόσμιο ον», προκαλεί δέος καθώς «υψώνεται θεόρατο σαν πρόσοψη ναού». Και ο αφηγητής, ο Μάρλοου, ένας ναυτικός ο οποίος αναλαμβάνει μια αποστολή στα ενδότερα της Αφρικής από λαχτάρα για το άγνωστο, συνειδητοποιεί ότι δεν είναι καθόλου παράλογο αυτό το δέος όταν γνωρίζει τον ήρωα του Κόνραντ, τον Κουρτς.
Αν και το όνομα του Κουρτς αναφέρεται πολλές φορές, ο ίδιος κάνει την εμφάνισή του προς το τέλος της ιστορίας και είναι ο άνθρωπος με τη φήμη αυτού που φέρνει τα μεγαλύτερα κέρδη στην Εταιρεία, καθώς είναι ο πιο ικανός στην «εξόρυξη» του ελεφαντόδοντου, εφαρμόζοντας τις δικές του απάνθρωπες μεθόδους. Και μόνο η λέξη "εξόρυξη" είναι αρκετή για να μας δώσει μια ιδέα για τον τρόπο αντιμετώπισης της φύσης και των πλασμάτων της και είναι ενδεικτική της φιλοσοφίας των εκμεταλλευτών αυτού του φυσικού πλούτου.
Ο Κουρτς είναι σύμφωνα με τον αφηγητή η ενσάρκωση του Κακού – μου θύμισε τον Δικαστή του Κόρμακ Μακάρθι - και παρουσιάζεται ως ένας στυγνός δαίμονας ή «θεός» που κάνει υποχείριό του μια φυλή, η οποία τον λατρεύει και υπακούει στις διαταγές του. Και ενώ είναι ένας άνθρωπος που φεύγει από την Αγγλία με όνειρα, αφήνοντας πίσω του την σεμνή και αφοσιωμένη μνηστή του, η οποία κρατά την ανάμνηση από «το μεγαλείο του, το σπάνιο μυαλό του, την ευγενική καρδιά του» και την καλοσύνη του «που έλαμπε σε κάθε του πράξη», όταν βρίσκεται στην άγρια ερημιά, μακριά από κάθε έλεγχο και φραγμό και γνωρίζει αυτόν τον καινούριο κόσμο όπου μπορεί να κάνει ό, τι θέλει, μεταμορφώνεται. Μυείται στα μυστήρια αυτού του κόσμου, αποκτά μια νέα μνηστή «μια άγρια και εξαίσια οπτασία», «ανήμερη και μεγαλειώδη», η οποία του αφοσιώνεται κι αυτή απόλυτα. Αυτός ο καινούριος κόσμος τον διαφθείρει και βγάζει όλη την σκοτεινή ψυχή του στην επιφάνεια, «μια ψυχή κορεσμένη από πρωτόγονες συγκινήσεις, άπληστη για ψεύτικη δόξα, για κούφιες διακρίσεις, για όλες τις επιφάσεις της δύναμης και της επιτυχίας».
Μένει σε μας να λυπηθούμε για την κάθοδο αυτής της ψυχής στην καρδιά του σκότους, χωρίς να βιαστούμε να λιθοβολήσουμε, καθώς η φρίκη ελλοχεύει και δεν γνωρίζουμε αν και πότε θα εμφανιστεί μπροστά μας.
Ας έχουμε στο μυαλό μας πως ναι μεν, το βιβλίο εκδόθηκε το 1902, ίσως και ως καταγγελία κατά του Λεοπόλδου Β’ ο οποίος πήρε το Κογκό ως προσωπική του ιδιοκτησία και με τρομερά βασανιστήρια εξολόθρευσε τον μισό περίπου πληθυσμό της χώρας για προσωπικό του πλουτισμό από το ελεφαντόδοντο και το καουτσούκ, αλλά και σήμερα, μετά από τόσα χρόνια, οι απάνθρωπες μέθοδοι του Κουρτς για την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο εξακολουθούν να υφίστανται με διάφορες μορφές.
Όπως μας πληροφορεί το Global Slavery Index πάνω από 40 εκατομμύρια άνθρωποι καταγράφονται στις μέρες μας ως θύματα της σύγχρονης σκλαβιάς (Modern Slavery). Ο εξαναγκασμός γυναικών και παιδιών σε πορνεία, ο εξαναγκασμός μεταναστών (και παιδιών) σε εξοντωτική εργασία με λίγη ή χωρίς καθόλου αμοιβή, το ξεχρέωμα των προγόνων με υποχρεωτική εργασία, ο υποχρεωτικός γάμος και ο γάμος ενηλίκων με παιδιά, η αφαίρεση με τη βία οργάνων για μεταμόσχευση είναι μερικές μόνο από τις μορφές της σύγχρονης δουλείας, με πιο ευάλωτες τις γυναίκες και τα παιδιά. Αν και οι χώρες της Νότιας και Νοτιοανατολικής Ασίας έχουν την πρωτιά (Ινδία, Κίνα, Πακιστάν) σε όλες τις χώρες ακόμη και στις πιο αναπτυγμένες γίνεται διακίνηση αυτών των σύγχρονων σκλάβων. Και, για να μην βγάζουμε έξω την ουρά μας, η Ελλάδα καταγράφεται ως η χώρα με 89.000 ανθρώπους να ζουν σε συνθήκες σύγχρονης σκλαβιάς. https://www.globalslaveryindex.org/2018/data/maps/#prevalence
Άλλωστε, το πόσο εύκολα πέφτουν θύματα βίας και εκμετάλλευσης και στη χώρα μας οι γυναίκες και τα παιδιά το βλέπουμε και το ακούμε καθημερινά πια στα δελτία ειδήσεων.
Η καρδιά του σκότους δεν είναι μακριά μας.
