Άνθρωποι μονάχοι

Ξεκίνησα να γράψω ένα κείμενο σχετικά με την τέχνη και την δημιουργικότητα, αλλά αυτό με οδήγησε σ’ ένα βιβλίο που διάβασα το καλοκαίρι και προτίμησα να μιλήσω γι αυτό, μια και μιλά για την τέχνη. Tο βιβλίο είναι του Μισέλ Ουελμπέκ και έχει τον άχαρο, αλλά και τόσο σημαντικό τίτλο «Ο χάρτης και η επικράτεια» (βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2011).

Είναι το δεύτερο βιβλίο του συγγραφέα που διαβάζω, η πρώτη μου γνωριμία μαζί του έγινε με τα «Στοιχειώδη σωματίδια» (Εστία, 2002). Τότε, χωρίς να μπορώ να πω ότι ενθουσιάστηκα, είχα την αίσθηση ότι διάβαζα κάτι καλό. Τώρα είμαι βέβαιη πως πρόκειται για έναν σημαντικό και ξεχωριστό σύγχρονο συγγραφέα.

Αν ψάξετε στο Διαδίκτυο θα βρείτε πολλά παράξενα φερσίματά του και θα καταλάβετε γιατί τον θεωρούν εκκεντρικό. Η μαγκιά του είναι ότι στο βιβλίο  βρίσκει το χιούμορ να διακωμωδήσει ακριβώς αυτές τις πλευρές του χαρακτήρα του - ένας από τους ήρωες του είναι ο ίδιος - και στην κορύφωση της πλοκής να δολοφονήσει τον εαυτό του με εξαιρετική αγριότητα.

Κεντρικός ήρωας είναι ο Ζεντ Μαρτέν, ένας καλλιτέχνης που γίνεται διάσημος όταν κάνει μια έκθεση με φωτογραφίες λεπτομερειών από τους χάρτες της Μισελέν. Εδώ είναι και το πρώτο σχόλιο του Ουελμπέκ για τη σύγχρονη κοινωνία, η οποία εθισμένη στο θέαμα, δίνει περισσότερη σημασία στον ίδιο το χάρτη, παρά στην περιοχή, την επικράτεια, την οποία αυτός αναπαριστά.

Ο συγγραφέας κριτικάρει έντονα την αγορά της Τέχνης, αλλά αποτίνει φόρο τιμής στην ίδια την Τέχνη, ως δημιουργία. Πέρα, όμως, και πιο βαθιά από μια ιστορία για την Τέχνη το βιβλίο είναι ένας στοχασμός για τον άνθρωπο, για τις χαμένες ευκαιρίες του και τα αδιέξοδα, για τη μοναξιά του. Όλοι οι ήρωες είναι μόνοι, ο Ζεντ, ο ηλικιωμένος πατέρας του, ο Ουελμπέκ. Ο Ζεντ ενώ βρίσκει τον έρωτα στο πρόσωπο της Όλγας, - «η ζωή κάποια στιγμή μας δίνει μια ευκαιρία» -  την αφήνει να χαθεί μέσα απ’ τα χέρια του και του απομένει η αίσθηση ότι «απλώς φανήκαμε ανάξιοι του δώρου που μας είχε δοθεί».

Έτσι, ο ήρωας πορεύεται μόνος, με μόνη παρηγοριά του την Τέχνη, η οποία όμως αδυνατεί να αντικαταστήσει τα πρόσωπα, τα οποία γεμίζουν κι ομορφαίνουν τη ζωή μας.

Προς το τέλος του βιβλίου, όπου προφητικά αναφέρεται η οικονομική κρίση που θα πλήξει τη Γαλλία και θα την κάνει τουριστικό προορισμό για Κινέζους και Ρώσους, ο Ζεντ δημιουργεί τα πιο συνταρακτικά - για μένα  - έργα του:

Παίρνει τις φωτογραφίες όλων των ατόμων που γνώρισε, όσων είχε τη φωτογραφία. Τις στερεώνει στο ύπαιθρο, μπροστά στο σπίτι του και τις φιλμάρει αφήνοντας να λειτουργήσει η φυσική αποσύνθεση, μέχρι τα πρόσωπα να εξαφανιστούν και το χαρτί να λιώσει, να αποσυντεθεί.

Με την αποσύνθεση και διάλυση των μορφών αυτών, αλλά και άλλων συμβόλων της εποχής του καταναλωτισμού, υπονοείται πως μια αδηφάγος φύση  θα καταπιεί τον άνθρωπο και τον βιομηχανικό πολιτισμό που δημιούργησε. "Ο θρίαμβος της βλάστησης είναι απόλυτος".

Για την πατρίδα, ρε γαμώτο

Οι Έλληνες, εδώ και λίγο καιρό, αισθανόμαστε ταπεινωμένοι και εξευτελισμένοι καθώς είδαμε τους «ισχυρούς» της Ευρώπης να μας επιτιμούν, να μας λοιδορούν και να απειλούν πως θα μας πετάξουν έξω  από τον ευρωπαϊκό παράδεισο. Και ενώ μέχρι τώρα δεχόμασταν την «ελληνική ιδιαιτερότητα» - δανείζομαι τον τίτλο από τον Καστοριάδη - ως μετάλλιο τιμής, αυτή γίνεται πλέον στίγμα, που απειλεί να μας ρίξει στον Καιάδα των οικονομικά ανήμπορων.

Ο πατριωτισμός μας, πληγωμένος, αναδύεται από το βάθος του συνειδητού μας, όπου τον είχαμε καταχωνιάσει  - φοβούμενοι μήπως χαρακτηριστούμε εθνικιστές - και διεκδικεί τη θέση του στη ζωή μας.

Ο πατριωτισμός είναι θέμα συναισθήματος, σε αντίθεση με τον εθνικισμό που είναι ιδεολογία, υποστηρίζει ο Kwame Anthony Appiah στο άρθρο του «Κοσμοπολίτες πατριώτες» («Υπέρ Πατρίδος, Πατριωτισμός ή Κοσμοπολιτισμός;», Martha Nussbaum κ.ά., Scripta, Αθήνα 1999):

« Αν υπάρχει ένα συναίσθημα το οποίο μας δημιουργεί ο πατριωτισμός, αυτό είναι οπωσδήποτε η υπερηφάνεια. Όταν παίζεται ο εθνικός ύμνος, όταν κερδίζει η εθνική ομάδα, όταν επικρατεί ο εθνικός στρατός, υπάρχει αυτή η ανατριχίλα στη σπονδυλική στήλη, μια ηλεκτρισμένη αναμονή, η συγκίνηση ότι είσαι με τους κερδισμένους. Αλλά ο πατριώτης είναι οπωσδήποτε ο πρώτος που υποφέρει από τη ντροπή της χώρας του: ο πατριώτης είναι εκείνος που υποφέρει όταν μια χώρα εκλέγει λάθος ηγέτες, ή όταν αυτοί οι ηγέτες υπεκφεύγουν, μεγαλαυχούν, παίζουν θέατρο ή προδίδουν τις αρχές μας».

Θα νόμιζε κανείς πως τα λόγια αυτά είναι γραμμένα για την περίπτωσή μας. Ντρεπόμαστε, πράγματι για την κατάντια των πολιτικών μας. Εμείς όμως τους εκλέξαμε και πρέπει να σκεφτούμε πώς και γιατί αφεθήκαμε να μας ξεγελάσουν. Μήπως επειδή είχαμε τοποθετήσει γύρω από μας και τα μέλη της οικογένειάς μας έναν προστατευτικό κλοιό και βολευτήκαμε με τις διαβεβαιώσεις τους, πως αυτός θα διαφυλαχτεί; Επειδή ελπίζαμε πως αυτοί θα φρόντιζαν να διαιωνίζεται αυτή η πελατειακή σχέση «μεταξύ πολιτικού και ψηφοφόρου, κατά την οποία ο μεν ψηφοφόρος παρέχει υποστήριξη προσδοκώντας προστασία, ενώ ο πολιτικός εκποιεί το κράτος στους ψηφοφόρους με αντάλλαγμα να το κατέχει ο ίδιος, δηλαδή να θεμελιώνει την ισχύ του στη δυνατότητα να διανέμει – αυτός, κι όχι κάποιος άλλος – προσοδοφόρες θέσεις κι αξιώματα»; («Οι αιτίες της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδας», Π. Κονδύλης, Θεμέλιο).

Συναισθανόμαστε τώρα, τις συνέπειες του γητέματος, στο οποίο αφεθήκαμε  και η πατρίδα αποκτά μια νέα σημασία, καθώς βλέπουμε πως αν αυτή καταρρεύσει θα μας πάρει μαζί της. Επιστρέφουμε λοιπόν στον πατριωτισμό. Είναι άραγε η λύση;  

Αν φανταστούμε τον εαυτό μας και την οικογένειά μας στο κέντρο ομόκεντρων κύκλων δεν μπορούμε να φτάσουμε στους εξωτερικούς κύκλους όπου βρίσκονται οι συμπατριώτες μας αν δεν περάσουμε από άλλους μικρότερους στους οποίους στέκονται οι γείτονές μας και οι συμπολίτες μας.

Είναι δυνατόν, άραγε, ένας τέτοιος πατριωτισμός, ο οποίος ξεκινά με την κατανόηση του ευαγγελικού «τις εστί μου πλησίον» και  απλώνει τους κύκλους του προς τα έξω,  να ωφελήσει την πατρίδα και να αφήσει ανοιχτή την προοπτική για ένα άνοιγμα προς τους εξώτερους κύκλους, προς μια πιο ανθρώπινη ανθρωπότητα;

Ίσως, ναι, αλλά φοβάμαι, πως θα απαιτήσει ένα  ικανό απόθεμα ηθικών πόρων και  μια αναθεώρηση στο πλέγμα αξιών που διαμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια, μια αλλαγή Παραδείγματος.

Αξίζει όμως τον κόπο να προσπαθήσουμε. Για την πατρίδα, ρε γαμώτο. 

Οι άνθρωποι μέσα μου

Πόσους ανθρώπους κρύβουμε μέσα μας;

Εγώ, συχνά έχω την αίσθηση πως δεν είμαι ένας μόνο άνθρωπος. Σαν να υπάρχουν μέσα μου διάφοροι τύποι, πολύ διαφορετικοί ο ένας απ’ τον άλλο. Πότε είμαι ένα ξένοιαστο κοριτσόπουλο και άλλοτε ένας σοφός γέρος. Σήμερα είμαι μοντέρνα και προοδευτική κι αύριο παλιομοδίτικη. Συντηρητική κι επιφυλακτική συνήθως, ξεπετιέται κάπου κάπου μια τυχοδιώκτρια που με σπρώχνει να ρισκάρω. Κρύβω μέσα μου έναν κυνηγημένο περιθωριακό, αλλά καμιά φορά ξεμυτίζει κι ένας σκληρός ρατσιστής. Διορατική και αφελής.  Ειλικρινής και υποκρίτρια και… πολλά άλλα.

Φαντάζομαι πως όλοι νοιώθουν το ίδιο πολλές φορές. Εγώ το συνειδητοποίησα όταν άρχισα να γράφω λογοτεχνία. Όταν έγραψα το πρώτο μου μυθιστόρημα, «Οι Ποδηλάτισσες», πολλοί με ρωτούσαν ποια από τις τρεις αδελφές - ηρωίδες, είμαι εγώ.

Κατάλαβα τότε, πως κάθε ήρωας μου, αν και πίστευα πως τον είχα πλάσει με πρότυπο κάποιο πρόσωπο έξω από μένα, στην πραγματικότητα είναι ένας άνθρωπος που βγαίνει από μένα, από μέσα μου. Κάποιες φορές η αίσθηση αυτή είναι τρομακτική, συγχρόνως όμως μου προσφέρει την ικανοποίηση – ίσως την αυταπάτη -  πως δεν είμαι ένα βαρετό άτομο, αλλά μια ενδιαφέρουσα και πολύπλευρη προσωπικότητα.  

Το βέβαιο είναι πως αυτοί οι πολλαπλοί εαυτοί μου θέλουν να εκφραστούν, κι επειδή μέσα από τα  βιβλία μου δεν μπορούν να εκφράσουν τις απόψεις τους για όλα τα θέματα που τους απασχολούν και τους ενδιαφέρουν, δημιούργησα αυτό το ιστολόγιο. Για τον λόγο αυτό κι οι αναρτήσεις μου μπορεί να έχουν διαφορετικό χαρακτήρα κάθε φορά. Πεζογραφία, ποίηση, επικαιρότητα, μουσική, σινεμά, εικαστικά, ανθρώπινα και καθημερινά, επιστημονικά κι ό,τι άλλο προκύψει.