Διαβάζοντας για τη μητέρα

Με είχαν καλέσει πέρσι, να κάνω μια ομιλία για τη μητέρα, όπως παρουσιάζεται μέσα από λογοτεχνικά κείμενα. Σκέφτηκα, λοιπόν σήμερα να σας παρουσιάσω μερικά από τα βιβλία εκείνης της ομιλίας, αλλά και κάποια καινούρια, που διάβασα μετά.Παλιά, είχα παρακολουθήσει ένα βιωματικό σεμινάριο για τη διαχείριση της σχολικής τάξης. Μου είχε κάνει εντύπωση, τότε, πώς η προσωπικότητα της μητέρας του καθενός από μας, είχε επιδράσει σε μεγάλο βαθμό στη συμπεριφορά μας ως ενήλικες.  Γι αυτό διάλεξα και κάποια βιβλία, τα οποία αν  και δεν έχουν ως κύριο θέμα τη μάνα, μέσα  από τις γραμμές τους αναδύεται η επίδραση της μητέρας σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των παιδιών της.

Γκούσταφ Κλιμτ - Μητέρα και παιδί

1. «ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ», Νταβίντ Γκρόσμαν, (Καστανιώτης)

Ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα από το Ισραήλ. Αν και ο συγγραφέας είναι άντρας, γονιός, όμως, κι αυτός,  παρουσιάζει αριστοτεχνικά την αγωνία της μάνας που τρέμει για το γιο της, ο οποίος έφυγε για πολεμικές επιχειρήσεις.

Η μάνα προσπαθεί να ξορκίσει το κακό με διάφορα κόλπα. Φεύγει από το σπίτι για να μην την βρουν αυτοί που θα έρθουν να της αναγγείλουν το νέο που τόσο φοβάται. Μιλάει συνεχώς για το γιο της, περιγράφοντας όλες τις στιγμές της ζωής του, πιστεύοντας πως όσο μιλάει γι αυτόν θα είναι ασφαλής.

Σε μια μοναδική σκηνή η μάνα σκάβει με τα χέρια της έναν μικρό λάκκο στο χώμα και χώνει το πρόσωπο της μέσα. Καθώς γεύεται τη γεύση του χώματος «… σαν καρφί είχε μπηχτεί στο μυαλό της η σκέψη πως έπρεπε, έπρεπε να ξέρει πώς είναι, άλλωστε κι όταν ήταν μωρό δοκίμαζε πριν απ’ αυτόν ό,τι του είχε ετοιμάσει, να δει μήπως ήταν ζεστό ή παραήταν αλμυρό». Και μετά, πάντα με το πρόσωπο χωμένο στο χώμα της μιλάει, μιλάει στη Γη για το παιδί της. «Τι κάνω, σκέφτηκε, της μιλάω γι αυτόν, γιατί της μιλάω γι αυτόν, και τρόμαξε, ίσως την ετοιμάζω για κείνον, για να ξέρει πώς να τον περιποιηθεί».

Να σημειώσω ότι ο γιος του Γκρόσμαν σκοτώθηκε όταν τελείωνε το γράψιμο του βιβλίου αυτού.

2. «ΣΥΓΧΩΡΕΣΗ», Σώτη Τριανταφύλλου, (Πατάκης)

Στην τραγωδία του Ευριπίδη ΕΚΑΒΗ ιστορούνται τα δεινά του πολέμου και της σκλαβιάς και περιγράφεται πώς η χαροκαμένη Εκάβη εκδικείται με φοβερό τρόπο τον φονιά του μικρού της γιου, Πολύδωρου. Έτσι μέσα από την τραγική φιγούρα της μητέρας ο Ευριπίδης μας δείχνει πώς ο πόλεμος μετατρέπει τους ανθρώπους σε τέρατα, είτε αυτοί είναι οι θύτες είτε τα θύματα. Δικαιολογούμε όμως, κάπως, την πράξη της Εκάβης, γιατί καταλαβαίνουμε πως δεν μπορεί ποτέ μια μητέρα να συγχωρέσει το φονιά του παιδιού της.

Κι όμως, μια σύγχρονη ελληνίδα συγγραφέας, η Σώτη Τριανταφύλλου, βλέπει το θέμα από άλλη οπτική γωνία.

Στην Αμερική, το 1994, εξαφανίζεται ένα δεκάχρονο κοριτσάκι. Η μητέρα του Αντόνια, βυθίζεται στην κατάθλιψη, βλέπει εφιάλτες και η σχέση της με τον άντρα της κλονίζεται μέχρι που αυτός την εγκαταλείπει. Μετά από έξι ολόκληρα χρόνια ο φονιάς συλλαμβάνεται και ομολογεί.  Ακολουθεί η καταδίκη του σε θάνατο.  Η Αντόνια αισθάνεται την επιθυμία να γνωρίσει τον άνθρωπο αυτόν και τον επισκέπτεται στη φυλακή. Ξαφνιάζεται που δεν βλέπει απέναντι της ένα τέρας, αλλά ένα συνηθισμένο άνθρωπο, δεν αισθάνεται πια μίσος γι αυτόν και αρχίζει να σκέφτεται πως η εκτέλεσή του δεν πρόκειται να της φέρει πίσω το παιδί της.

Ακόμη, βλέπει μέσα στο κτήνος και την ανθρώπινη πλευρά, όταν μαθαίνει πως κι αυτός είχε κακοποιηθεί μικρός από τον πατέρα του..

«Αν πεθάνει το κτήνος, θα πεθάνει κι ο άνθρωπος» λέει, και στο τέλος τον συγχωρεί για να μπορέσει να συνεχίσει τη ζωή της.

3. ΠΕΡΙ ΤΥΦΛΟΤΗΤΑΣ, Ζοζέ Σαραμάγκου, (Καστανιώτης)

Όταν σε μια πόλη πέφτει επιδημία τύφλωσης, η μόνη γυναίκα που για κάποιο μυστηριώδη λόγο δεν τυφλώνεται, παίρνει υπό την προστασία της μια μικρή ομάδα τυφλών και τους καθοδηγεί. Και αναγκάζεται για χάρη τους να κάνει πολύ σκληρά πράγματα, να ταπεινωθεί, να σκοτώσει, πράξεις και θυσίες, τις οποίες μόνο μια μάνα θα έκανε για τα παιδιά της. Επειδή πιστεύω πως κάθε γυναίκα έχει στα γονίδια της το μητρικό φίλτρο, είτε αυτή έγινε  μάνα, είτε όχι, διαβάζοντας το βιβλίο αυτό του Πορτογάλου νομπελίστα, σκεφτόμουν πάντα τη γυναίκα αυτή σαν μια μητέρα γι αυτούς τους τυφλούς.

4. «Η ΑΝΑΣΑ ΤΟΥΣ ΠΙΣΩ ΜΑΣ», Περιχάν Μαγκντέν, (Μελάνι)

Η Τουρκάλα συγγραφέας Περιχάν Μαγκντέν στο βιβλίο της μας δείχνει πόσο ισχυρό είναι το μητρικό φίλτρο, ακόμη και σε μια μάνα της οποίας το μυαλό έχει σαλέψει. Κάνει τις πιο τρελές πράξεις για να προστατέψει την κόρη της από φανταστικούς εχθρούς.

5. «ΜΑΜΑ», Μαργαρίτα Καραπάνου, (Ωκεανίδα)

«Σας λατρεύω. Έλεος… Κάνε μου τη χάρη να μ’ αγαπήσεις…» εκλιπαρεί τη μητέρα της η συγγραφέας. Η Καραπάνου μεγάλωσε με την αίσθηση πως η όμορφη, πετυχημένη, ανεξάρτητη μητέρα της δεν την αποδεχόταν, κι αυτό ήταν το παράπονό της. Σ’ ένα σπαρακτικά εξομολογητικό κείμενο της μιλά και της εκφράζει τη λατρεία αλλά και το μίσος της, το παράπονο και την αποστροφή της.

Εδώ μπορείτε να βρείτε μια ενδιαφέρουσα παρουσίαση του βιβλίου από τον Μανώλη Ανδριωτάκη.

 «Η μαμά κάθεται στην πολυθρόνα της. Τα μαλλιά της είναι κάτασπρα. Έξω βροντάει. Είναι τόσο αδύνατη! Τόσο γριά! Έτσι τη θέλω. Δικιά μου…»

Χρόνης Μπότσογλου -Η μητέρα του ζωγράφου

λέει, κοιτάζοντας τη μητέρα της, ετοιμοθάνατη στο κρεβάτι του νοσοκομείου και με τα λόγια αυτά, δείχνει πόσο απελπισμένα επιθυμούσε την αγάπη της μητέρας της, την οποία δεν είχε, όσο αυτή ήταν νέα και όμορφη.

Πράγματι, το να βιώνει ένα παιδί την απόρριψη της μητέρας είναι κάτι που δύσκολα το αντέχει.

6. «ΣΑΝ ΤΗ ΒΡΟΧΗ ΠΡΙΝ ΠΕΣΕΙ», Τζόναθαν Κόου, (Πόλις)

Εδώ η απόρριψη που βιώνει ένα κορίτσι όταν χάνει τον αγαπημένο σκύλο της μητέρας του, φαρμακώνει τόσο πολύ τη ζωή του, ώστε, όπως η ιστορία ξετυλίγεται μέσα από την περιγραφή οικογενειακών φωτογραφιών, το δηλητήριο περνά από γενιά σε γενιά διαταράζοντας τις σχέσεις και οδηγώντας την να απορρίψει κι εκείνη με τη σειρά της την κόρη της, αλλά και την κόρη της να απορρίψει αργότερα το δικό της παιδί.

Δεν είναι όμως μόνον η απόρριψη που πληγώνει τα παιδιά. Ας γυρίσουμε πάλι στην Καραπάνου. Αν και λατρεύει τη μητέρα της, περιμένει το θάνατό της για να ελευθερωθεί.

«Το σπίτι είναι πάντα δικό σου, δεν έχω αλλάξει τίποτα. Κι όμως κάτι αισθάνομαι. Μια λύτρωση», της λέει μετά το θάνατό της.

Γιατί ένα παιδί να αισθανθεί λύτρωση με το θάνατο της μάνας του;

Μήπως η τάση της μητέρας να προστατεύσει τα παιδιά της τείνει να μετατραπεί σε καταπίεση, σε μια σχέση εξουσίας της μάνας πάνω στη ζωή του παιδιού της;

7. «ΔΙΟΡΘΩΣΗ», Τόμας Μπέρνχαρντ, (Εξάντας)

Από την Αυστρία μας έρχεται μια ιστορία, στην οποία ο συγγραφέας σ’ ένα απαιτητικό, δύσκολο κείμενο, μιλά για ένα αυτόχειρα επιστήμονα του οποίου η ζωή μοιάζει αρκετά εκκεντρική. Προς το τέλος του βιβλίου, διαφαίνεται η αιτία αυτής της ιδιορρυθμίας, καθώς μέσα από το ημερολόγιό του ο νεκρός εκφράζεται με τα χειρότερα λόγια για τους γονείς του και κυρίως για τη μητέρα του:

«Θυμούμαι ότι η μητέρα μου το καλοκαίρι με φυλάκιζε πάντοτε στο εντελώς εκτεθειμένο στον ήλιο, στο λεγόμενο ανατολικό δωμάτιο του εξώστεγου, αν δεν κατόρθωνε να μου επιβάλει τη θέλησή της…» «Θυμούμαι ότι επιπλέον συνεχώς μου έλεγε, μακάρι να μη με είχε, ήθελε να με πληγώσει και με πλήγωνε, ήμουν η πεμπτουσία του κακού ήδη σε μια ηλικία στην οποία κάτι τέτοιες  παρατηρήσεις μπορεί να είναι θανάσιμες, μπορεί να επιδράσουν θανάσιμα στην ψυχή.»

Τα όρια της μητρικής εξουσίας διερευνά και μια Αμερικανίδα συγγραφέας, η Τόνι Μόρισον. Η Μόρισον είναι μαύρη και ασχολήθηκε πολύ με την ιστορία των σκλάβων και το ζήτημα της δουλείας.

8. «ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ», Τόνι Μόρισον, (Νεφέλη)

Στο βιβλίο που είναι εμπνευσμένο από μια αληθινή ιστορία,  μια μαύρη σκλάβα η οποία βιάστηκε, μαστιγώθηκε και βασανίστηκε σκληρά από τους λευκούς αφέντες της, κάποια στιγμή καταφέρνει με τα παιδιά της να το σκάσει. Οι διώκτες όμως την ανακαλύπτουν μετά από καιρό, κι εκείνη όταν τους βλέπει να πλησιάζουν καταφεύγει στην παιδοκτονία.

Εδώ η μητέρα σκοτώνει το παιδί της από αγάπη. Για να το προστατεύσει. Το φάντασμα, όμως του μικρού κοριτσιού, η Αγαπημένη, στοιχειώνει τη ζωή της μητέρας, την ακολουθεί κατά πόδας και δεν την αφήνει να ησυχάσει.

9. «ΕΛΕΟΣ», Τόνι Μόρισον (Νεφέλη)

Και μια ακόμη ηρωίδα σε ένα άλλο, συγκλονιστικό βιβλίο της Τόνι Μόρισον,  πληγώνεται από τη χρήση εξουσίας της μητέρας στη ζωή της.

Στο σπίτι του λευκού αφέντη καταφθάνει ένας ξένος, στον οποίο ο αφέντης χρωστά χρήματα. Εκείνος του προτείνει να του δώσει κάποια σκλάβα έναντι του ποσού. Η μικρή Φλόρενς στέκεται δίπλα στη μητέρα της, η οποία κρατά στην αγκαλιά της τον μικρό αδελφό της.  Ο ξένος δείχνει τη μητέρα της. Θα πάρω αυτήν, λέει, όχι το μωρό.

Ας δούμε πως διηγείται τη σκηνή η ίδια:

«Η μητέρα μου εκλιπαρεί όχι. Το αγοράκι της είναι ακόμα στο βυζί. Πάρτε το κορίτσι, λέει, την κόρη μου. Εμένα, εμένα.»

Ο Ξένος δέχεται και παίρνει τη μικρή μαζί του. Η σκηνή αυτή μένει για πάντα χαραγμένη στην ψυχή της Φλόρενς, η οποία αν και δεν περνά άσχημα με τους καινούριους κυρίους της, δεν μπορεί, ακόμη και μεγάλη να ξεπεράσει το γεγονός ότι η μάνα της την έδωσε. Μένει για πάντα τραυματισμένη από την πράξη αυτή της μητέρας της.

«Οι μανάδες που ταΐζουν λαίμαργα μωρά με φοβίζουν. Ξέρω πώς γίνονται τα μάτια τους όταν διαλέγουν. Πώς σηκώνουν το βλέμμα τους για να με κοιτάξουν σκληρά, ... … λέγοντας κάτι σημαντικό για μένα, κρατώντας όμως το χέρι του μικρού τους αγοριού».

Στο τέλος του βιβλίου όμως ακούμε και τη φωνή της μητέρας, η οποία αναγκαζόταν να υποκύπτει στις αισχρές ορέξεις του αφεντικού της και έβλεπε τώρα καθώς η κόρη της μεγάλωνε, τη ματιά του να πέφτει πάνω της. Προσπαθεί να βρει μια ευκαιρία να σώσει την Φλόρενς από τα νύχια του.

«Μια ευκαιρία σκεφτόμουν…  …Στεκόσουν εκεί μ’ εκείνα τα παπούτσια κι ο ψηλός άντρας γέλασε και είπε ότι θα έπαιρνε εμένα για να σβήσει το χρέος. Ήξερα ότι ο Σενιόρ δεν θα το επέτρεπε. Είπα εσένα. Να πάρει εσένα, την κόρη μου. Επειδή είδα ότι ο ψηλός άντρας σε έβλεπε σαν ανθρώπινο παιδί, όχι σαν ένα κομμάτι οκτώ χρονών.»

Στην πραγματικότητα,  δηλαδή, η μητέρα της την έσωσε από τον φιλήδονο αφέντη. Βλέπουμε όμως ότι ακόμη και μια πράξη ελέους που γίνεται για να προστατεύσει η μητέρα την κόρη έχει απρόβλεπτες συνέπειες.  Έτσι τα λόγια της μητέρας λειτουργούν μεν λυτρωτικά για μας, τους αναγνώστες, όχι όμως για την ίδια την κόρη, η οποία δεν τα άκουσε ποτέ και υποφέρει επειδή δεν γνωρίζει γιατί την έδιωξε η μάνα της. Γιατί οι πράξεις εξουσίας της μητέρας πάνω στα παιδιά της είναι εκείνες που μένουν βαθιά χαραγμένες στην ψυχή των παιδιών και δεν σβήνουν ούτε όταν αυτά μεγαλώνουν.

Φερνάντο Μποτέρο- Μητέρα και παιδί 

Η μητέρα μου, η οποία με υπεραγαπούσε, όταν καταλάβαινε ότι με καταπίεζε κι εγώ δυσφορούσα, μου έλεγε:

«Η αρκούδα από την πολλή της αγάπη έσφιξε το αρκουδάκι και το σκότωσε».

Πώς να αγαπήσει όμως, μια μάνα  χωρίς να καταπιέσει το παιδί της;

Πώς να προστατέψει χωρίς να εξουσιάσει;

Μια απάντηση δίνει ένας ψυχαναλυτής.

10. «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ», Ίρβιν Γιάλομ, ( Άγρα)

Στο αφήγημα του ο διάσημος ψυχαναλυτής περιγράφει την, πεθαμένη πια, μητέρα του :

«Η μάνα μου ήταν ματαιόδοξη, ελεγκτική, παρεμβατική, καχύποπτη, μοχθηρή, τρομερά ισχυρογνώμων…

…Ποτέ ούτε μια φορά δεν θυμάμαι να ζήσαμε οι δυο μας μια στιγμή ζεστασιάς.»

Κι όμως, όταν βρίσκεται στο θάλαμο της εντατικής, νομίζοντας πως πεθαίνει, φωνάζει μέσα στο όνειρο του με αγωνία:

«Μάνα! Πώς τα πήγα; Μάνα; Πώς τα πήγα;»

Ρωτά εναγωνίως τη μητέρα του, αν εγκρίνει τον τρόπο που έζησε τη ζωή του και συνειδητοποιεί πως ό,τι έκανε, ό,τι δημιούργησε, το έκανε για να κερδίσει την αποδοχή αυτής της κακιάς, όπως την περιγράφει, μητέρας.

Βίνσεντ Βαν Γκογκ - Η μητέρα του ζωγράφου

Μέσα στο όνειρο του, πλάθει έναν φανταστικό διάλογο με τη μητέρα του όπου ο ένας κατηγορεί τον άλλον για την έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ τους. Σιγά σιγά όμως μέσα από τη συνομιλία ξεδιαλύνουν οι καταστάσεις και λύνονται οι παρεξηγήσεις. Αυτός ο φανταστικός διάλογος με την πεθαμένη από χρόνια μητέρα, είναι ένα τέχνασμα  του ψυχαναλυτή συγγραφέα για να μας δείξει πόσο αναγκαίο είναι να εξηγούνται κάποια πράγματα.

«Μάνα, τώρα συζητάμε, κι αυτό είναι καλό»,

της λέει κάποια στιγμή και προτείνω να σταθούμε στη φράση αυτή, καθώς πιστεύω πως είναι μια φράση – κλειδί, για τη σχέση μητέρας και παιδιού, αλλά και γενικότερα για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, καθώς αυτές κλονίζονται περισσότερο απ’ όσα μένουν ανείπωτα.