Αυτοκτονία ή Υποταγή;

Έτυχε, αυτές τις μέρες, να διαβάσω δύο βιβλία στο καθένα από τα οποία  ήρωας είναι ένας πανεπιστημιακός δάσκαλος. 

Το πρώτο (με τη σειρά που τα διάβασα), η Υποταγή (Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, 2015), του Μισέλ Ουελμπέκ, διαδραματίζεται στη Γαλλία και χρονικά τοποθετείται μερικά χρόνια μπροστά από την εποχή μας – το 2022. 

Στο δεύτερο, το Βερονάλ (Μεταίχμιο, 2015), του Τάκη Θεοδωρόπουλου,  τόπος είναι η Ελλάδα και χρόνος οι πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα και κυρίως η δεκαετία του 30. Στην Υποταγή , ο ήρωας, ο Φρανσουά, είναι φανταστικό πρόσωπο και διδάσκει λογοτεχνία ως ειδικός στον συγγραφέα Ουισμάνς, ενώ το Βερονάλ  μας μιλά για ένα υπαρκτό πρόσωπο, τον Ιωάννη Συκουτρή (1901  -1937), φιλόλογο και υφηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ιωάννης Συκουτρής (1901  -1937)

Πέρα από το επάγγελμα,  υπάρχουν και κάποια άλλα κοινά στοιχεία στους δύο ήρωες:
Είναι η μοναξιά οι περιστασιακές σεξουαλικές σχέσεις με τις φοιτήτριες, αλλά και με πόρνες, του Φρανσουά, οι πλατωνικές, πνευματικές και με λανθάνοντα «ανομολόγητο ερωτισμό» σχέσεις με τις μαθήτριες, τις «αγαπημένες»,  του Συκουτρή. Είναι ο φόβος του ανδρισμού που χάνεται στον Γάλλο, είναι η αίσθηση του ανεκπλήρωτου στον Έλληνα. Πάνω απ’ όλα είναι ο «έρως θανάτου» για τον αυτόχειρα Συκουτρή, καθώς και η κατάθλιψη που κυριεύει τον Φρανσουά  και τον κάνει να νοιώθει πως «οδεύει προς την αυτοκτονία».

 Στη Γαλλία της  Υποταγής η Μαρί Λεπέν και  το κόμμα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας είναι οι διεκδικητές της εξουσίας κι όταν το Σοσιαλιστικό Κόμμα συμμαχεί με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, το Ισλάμ αλλάζει τα πάντα στη χώρα. Τα πάντα, είναι ίσως μεγάλη κουβέντα, εκείνο που ενδιαφέρει κυρίως τον ηγέτη της Αδελφότητας είναι η παιδεία. (Σας λέει κάτι αυτό;) Έτσι, στα Πανεπιστήμια γίνονται σαρωτικές αλλαγές, οι καθηγητές παύονται και όσοι επαναπροσλαμβάνονται – αποκλείονται οι γυναίκες -  πρέπει να ασπασθούν το Ισλάμ.

Επειδή στηρίζεται πάνω σ’ αυτή την ιδέα, το μυθιστόρημα του Ουελμπέκ θεωρήθηκε πολιτικό έως και προφητικό, καθώς η κυκλοφορία του συνέπεσε και με τις επιθέσεις κατά του Charlie Hebdo.

Πέρα πάντως από την πολιτική, η οποία φαίνεται να κυριαρχεί, στο βιβλίο διακρίνει κανείς κι άλλες ανησυχίες. 

Επειδή ο συγγραφέας με τον οποίο ασχολείται ο Φρανσουά, ο Ουισμάνς,  μου ήταν παντελώς άγνωστος -ενώ στο ελληνικό μυθιστόρημα το αντικείμενο του πρωταγωνιστή, οι κλασσικοί συγγραφείς,  μου είναι οικείο  - έκανα ένα γρήγορο διαδικτυακό ψάξιμο. Βρήκα λοιπόν, πως ο Ουισμάνς (Joris-Karl Huysmans) συνδέεται με το Κίνημα της Παρακμής (Decadent Movement) στη λογοτεχνία και η παρακμή, η αποσάθρωση, η φθορά είναι κάτι που απασχολεί τον Ουελμπέκ, αν θυμηθούμε και τον ήρωά του στο  Ο χάρτης και η επικράτεια.

Joris-Karl Huysmans

Εδώ είναι η παρακμή της δυτικής κοινωνίας, του πολιτισμού μας,  που τον απασχολεί κι ο ήρωας του, ο οποίος παρακμάζει κι αυτός ανάμεσα σε περιστασιακούς έρωτες και έτοιμα γεύματα για φούρνο μικροκυμάτων, αναζητεί τη σωτηρία στη θρησκεία, στον καθολικισμό ή το Ισλάμ. Η θρησκεία είναι ένας άλλος άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η αφήγηση στην Υποταγή και βοηθά τον δαιμόνιο Ουελμπέκ να παίξει με τις καλά κρυμμένες φοβίες μας..

 Μισέλ Ουελμπέκ

Για την παρακμή του ελληνικού Πανεπιστημίου παραπονιέται κι ο Συκουτρής, αλλά η λύση γι αυτόν είναι η αναβάθμιση της κλασσικής παιδείας, των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Υποστηρίζει με πάθος πως οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι έμειναν παγιδευμένοι στο γράμμα – στο συντακτικό και τη γραμματική – των κειμένων και δεν επεξεργάστηκαν δημιουργικά το πνεύμα του αρχαίου πολιτισμού. Κατηγορεί τους καθηγητές για έλλειψη κριτικού πνεύματος και «απαθή προσήλωση εις την ρουτίναν» ακριβώς όπως ο Φρανσουά απορεί με την απάθεια των Γάλλων διανοουμένων στις κοσμογονικές αλλαγές που συμβαίνουν στην πατρίδα τους και θυμίζοντας την ποίηση του  Ιωάννη Π.Γ. Ιωαννίδη  :

«…τα νύχια των συνέδρων μεγαλώνουν με ορατές εναποθέσεις ασβεστίου΄

Άλλοι κοιτάνε τα παπούτσια τους στα πίσω καθίσματα

Ανίκανοι να αντιδράσουν

Ανίκανοι να μιλήσουν

Ανίκανοι έστω να παραδεχτούν ότι δεν μπορούν να μιλήσουν

Τα ίδια καθίσματα όπως πριν τριάντα χρόνια

Τα ίδια καθίσματα όπως θα είναι μετά από τριάντα χρόνια…»

( Τοκάτα για την κόρη με το καμένο πρόσωπο, ΚΕΔΡΟΣ, 2012)

μας οδηγεί στην πικρή διαπίστωση πως είτε στη Γαλλία είτε στην Ελλάδα, είτε στο παρόν, στο παρελθόν ή στο μέλλον οι διδάσκοντες στα Πανεπιστήμια περί άλλα τυρβάζουν και δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο ρόλο τους.

Φυσικά, απαξιώνοντας το πανεπιστημιακό κατεστημένο, ο Συκουτρής αποκτά πολλούς ισχυρούς εχθρούς, οι οποίοι τον περιμένουν στη γωνία, και μόλις τον βρίσκουν ευάλωτο πέφτουν πάνω του. Έτσι ο οραματιστής οδηγείται στην αυτοχειρία χωρίς καν να του δοθεί η ευκαιρία να επιλέξει μια νέα, δεύτερη ζωή, όπως αυτή που προσφέρεται στον Γάλλο.

Δύο βιβλία που αξίζει να διαβαστούν, το καθένα για διαφορετικούς λόγους.

Τάκης Θεοδωρόπουλος

Ένας λόγος παραπάνω για το Βερονάλ, είναι τα ωραία, άψογα Ελληνικά του Τάκη Θεοδωρόπουλου. Κάθε λέξη  ζυγιασμένη με ακρίβεια,  τοποθετημένη εκεί που πρέπει, τίποτα δεν περισσεύει, τίποτα δεν λείπει. Τίποτα δεν καταστρέφει την απόλαυση που μας προσφέρει ο χειρισμός της γλώσσας από τον συγγραφέα. Στον τομέα αυτό η Υποταγή θα έλεγα ότι χωλαίνει.