Σπάζοντας τα καλούπια

 

Διάβασα πρόσφατα το «Μεγάλο Τουρκικό Μυθιστόρημα» –  και το ονομάζω έτσι επειδή πιστεύω πως αν ήταν αμερικάνικο σ’ αυτή την κατηγορία (Great American Novel - GAN) θα το κατέτασσαν -  Αποσυνάγωγοι του Ογούζ Ατάι (εκδόσεις GUTENBERG, 2022, σε μετάφραση της Νίκης Σταυρίδη  και  απόδοση των ποιητικών τμημάτων από τον Δημήτρη Μαύρο). Μεγάλο Τουρκικό Μυθιστόρημα που μας φέρνει σε επαφή με την ουσία και την ψυχή της Τουρκίας, αναζητώντας μια ταυτότητα για τον Τούρκο.

Στο εξώφυλλο "Ο θάνατος του Μαρά" του Κυριάκου Κατζουράκη

O Ατάι ο οποίος γεννήθηκε το 1934 και έφυγε από τη ζωή το 1977 έζησε όλους τους μετασχηματισμούς της τουρκικής κοινωνίας, στις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του 70. Μιας κοινωνίας που ταλαντεύεται (μέχρι σήμερα) ανάμεσα στο παλιό και το καινούριο, την παράδοση και τις μεταρρυθμίσεις, την Ανατολή και τη Δύση, τον επαρχιωτισμό και την αστικοποίηση, την προσήλωση στη θρησκεία και την αμφισβήτησή της,  τον μοντερνισμό και το κατεστημένο… Αυτή την αβεβαιότητα, η οποία κατατρώει τα ανήσυχα πνεύματα της χώρας, την αγωνία τους  και την απογοήτευσή τους  μας μεταφέρει ο Ογούζ Ατάι «γεμίζοντας τον στυλογράφο του με αίμα», - σύμφωνα με τα λόγια του ήρωά του, του Σελίμ Ισίκ (σελ. 57)  - και γράφοντας το πιο μοντέρνο ( ή  μετα – μοντέρνο) μυθιστόρημα για την Τουρκία της εποχής του.

Ο ήρωας αυτοκτονεί στην αρχή του μυθιστορήματος και ο φίλος του, ο Τουργκούτ, θέλει να κατανοήσει τι είναι αυτό που εμπόδισε τον Σελίμ να ενταχθεί στην κοινωνία,  τι τον οδήγησε σ’ αυτό το απονενοημένο διάβημα. Στην προσπάθειά του αυτή ο Τουργκούτ  βρίσκει όλους τους παλιούς φίλους με τους οποίους ο Σελίμ είχε έρθει σε επαφή, μιλά με τη μητέρα του και την αγαπημένη του, ψαχουλεύει τα γραπτά και τα ημερολόγιά του,  εμμονικά προσπαθεί να ανασυστήσει την ζωή και την προσωπικότητα του φίλου του.

Μέσα από την έρευνα του Τουργκούτ γνωρίζουμε κι εμείς τον Σελίμ. Ένας αποσυνάγωγος είναι ο Σελίμ που δεν μπόρεσε να μπει στα καλούπια του γιού, του μαθητή, του φοιτητή, του υπαλλήλου,  του φίλου, του αγαπημένου, όπως θα ήθελε ο περίγυρός του.

Με λένε Σελίμ, του Νουμάν είμ’ ο γιος / Δεν φτάνει η φωνή μου στ΄ αυτιά κανενός

Και σ’ ό,τι πιστεύω έχω μείνει πιστός,/ όλα τα ρούχα είναι φαρδιά για μένα (σελ. 168)

 Υποφέρει γι αυτό  ο Σελίμ, θέλει να ταιριάξει, μα δεν μπορεί να χωρέσει τις ιδέες του, τις αξίες και τα θέλω του σ΄ αυτά τα ρούχα.

Από μικρός αμφισβητεί τη δασκάλα που διδάσκει Ιστορία, ψάχνει για τις ρίζες των Τούρκων με αναφορές στην καταγωγή τους από την Κεντρική Ασία, γράφει για τους φανταστικούς επτά προφήτες που αντιπροσωπεύουν τις ηθικές αξίες οι οποίες πρέπει να διέπουν τις σκέψεις και τις πράξεις των ανθρώπων, ονειρεύεται  την αποκατάσταση των αδικημένων, προβληματίζεται για τη θρησκεία. Να αναφέρουμε εδώ ότι ο Χριστός, ως ένας αποσυνάγωγος κι αυτός, απασχολεί τις σκέψεις του Σελίμ, ο οποίος σε μια από  τις τελευταίες καταγραφές στο ημερολόγιό του αναζητά την πραγματική ελευθερία: «Ο  Ιησούς Χριστός δείχνει τον δρόμο προς αυτήν. Ελευθερία δεν είναι να ξεφύγεις από το θάνατο. Ίσως μόνο πηγαίνοντας προς αυτόν μπορεί ο άνθρωπος να απελευθερωθεί. Μόνο εκείνη τη στιγμή μεταξύ ζωής και θανάτου μπορεί να πιάσει το αληθινό νόημα της ελευθερίας» ( σελ.890).

Ο  Τουργκούτ, σε αντίθεση με τον Σελίμ  δεν είναι αποσυνάγωγος, είναι ενταγμένος μέσα στο σύστημα, εργάζεται ως μηχανικός σε μια εταιρεία, έχει κάνει μια οικογένεια με σύζυγο και δυο κοριτσάκια. Κάτι όμως τον ωθεί να ερευνά και να μαθαίνει περισσότερα για τον νεκρό φίλο του και σταδιακά μπαίνει στο πετσί του Σελίμ.  Καθώς καταγράφει τις λεπτομέρειες της ζωής του φίλου του, αρχίζει να βλέπει την δική του κατάσταση με άλλα μάτια, η δουλειά του κι η οικογένειά του δεν τον ικανοποιούν πια και περνώντας σε μια κατάσταση που αγγίζει την τρέλα, με συντροφιά ένα φανταστικό πρόσωπο, τον Όλρικ, μια φωνή που του μιλά από μέσα του, τα εγκαταλείπει όλα για ένα ταξίδι με άγνωστο προορισμό στα ενδότερα της Τουρκίας. Μεταμορφώνεται ο Τουργκούτ, γίνεται ένας νέος Σελίμ Ισίκ, ένας αποσυνάγωγος ο οποίος δεν μπόρεσε να αντέξει το τέλμα της κανονικής ζωής  ή   ένας τον οποίο η κανονική ζωή τον ξέβρασε από μέσα της. Και χάνεται...

Αναρωτιέμαι στο τέλος αν οι δύο αυτοί ήρωες δεν είναι ένα και το αυτό πρόσωπο, το alter ego του ίδιου του συγγραφέα.

Ο Ογούζ Ατάι

Είναι ένας αποσυνάγωγος ο Ογούζ Ατάι;  Με μια  πρώτη ματιά όχι. Σπούδασε μηχανικός, είχε μια καλή δουλειά, έκανε οικογένεια – παντρεύτηκε δυο φορές – και έγινε συγγραφέας.  Τυχαία, όμως, οι συμφοιτητές του στο λεύκωμα της Σχολής τον αποκαλούν «εκ γενετής  διαφωνούντα», πνεύμα αντιλογίας, δηλαδή;  Και μήπως τα γραπτά του και οι ήρωές του δεν μας  αποκαλύπτουν όλα αυτά που στοχάζεται, αυτά που νιώθει για όλους όσοι δεν μπόρεσαν να συμβαδίσουν με το κατεστημένο, τους Δον Κιχώτες της ζωής αυτής, που αναζητούν τον τρόπο  να σπάσουν τα καλούπια και να ελευθερωθούν;

Μια απελευθέρωση, έξω από τα καλούπια, είναι και η γραφή του Ατάι, ένα όργιο λέξεων και φράσεων από γεγονότα,  σκέψεις, συνειρμούς, στίχους, ονειροφαντασίες, ωδές, αποσπάσματα από ημερολόγια, καταλόγους και λήμματα εγκυκλοπαίδειας, με διήγηση μέσα στη διήγηση… Μια τομή στην τουρκική λογοτεχνία…

Και εδώ πρέπει να μιλήσουμε για την μετάφραση, η οποία καταφέρνει να αποδώσει τις λεπτές αποχρώσεις της φωνής του συγγραφέα, το χιούμορ, την ειρωνεία, τα λογοπαίγνια, τον ατελείωτο εκείνο πολυσέλιδο μονόλογο χωρίς σημεία στίξης, την «κατήχηση»…. Δικαίως η Νίκη Σταυρίδη πήρε το βραβείο μετάφρασης του περιοδικού «Χάρτης» για την μετάφρασή της αυτή σε ένα κείμενο δύσκολο και απαιτητικό. Αυτές τις μέρες διαβάζω τον Οδυσσέα του Τζόις και έχω την εντύπωση πως το κείμενο του Ατάι, είναι πολύ δυσκολότερο.

Μας ενδιαφέρει όμως, ένα μυθιστόρημα που μιλά για την ψυχή της Τουρκίας; Μας αφορά μια αφήγηση για τις αγωνίες και τις αβεβαιότητες, για την αναζήτηση μια ταυτότητας   του Τούρκου; 

Μας αφορά πιστεύω, στο μέτρο που είμαστε όλοι άνθρωποι και κάθε χώρα, κάθε λαός αντιμετωπίζει παρόμοια διλήμματα μ’ αυτά που θέτει το μυθιστόρημα. Όλοι ήμαστε σε μια αναζήτηση ταυτότητας, ακόμη κι αν δεν το έχουμε συνειδητοποιήσει.

Και,  πολλές φορές νιώθουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αδικημένοι, ανικανοποίητοι ή σαν να ασφυκτιούμε μέσα στη βολεμένη μας ζωή.  Ίσως έστω και για μια μόνο φορά στον βίο μας όλοι θελήσαμε να κάνουμε κάτι για να σπάσουμε τα καλούπια μέσα στα οποία μας έχουν τοποθετήσει. Και από την άποψη αυτή το μυθιστόρημα είναι μεγάλο, επειδή  είναι γραμμένο από έναν Τούρκο για την Τουρκία και για τους Τούρκους, οι αγωνίες όμως που εκφράζει είναι πανανθρώπινες.